آیا در حال گذار به بانکداری هوشمند هستیم

رئیس‌کل بانک مرکزی، در دهمین همایش بانکداری الکترونیک و نظام‌های پرداخت، به نقش هوش مصنوعی در حکمرانی مالی و پولی کشور اشاره کرد و گفت: قصد داریم به‌کارگیری هوش مصنوعی را در صنعت بانکداری توسعه دهیم.

به گزارش افتانا، محمدرضا فرزین، رئیس‌کل بانک مرکزی، در مراسم افتتاحیه دهمین همایش بانکداری الکترونیک و نظام‌های پرداخت، به نقش هوش مصنوعی در حکمرانی مالی و پولی کشور اشاره کرد و گفت: هوش مصنوعی در حکمرانی باید به ما کمک کند و به یک بینش تبدیل شود. این تعریفی است که ما از هوش مصنوعی داریم و قصد داریم این دانش را در صنعت بانکداری توسعه دهیم.

رئیس‌کل بانک مرکزی گفت: ما در حوزه بانکداری الکترونیک وضعیت خوبی داریم. در جلساتی که با بانکداران مرکزی دنیا در ایران داشتیم، آنها زیرساخت‌های ما را دیده‌اند، مثل‌ اینکه ۷۵ درصد نظام پرداخت ما الکترونیک است. بانکداران جهان تعجب می‌کردند.

فرزین همچنین به احراز هویت غیرحضوری اشاره کرد و گفت: دستورالعمل آن در بانک مرکزی صادر شده است. بانک‌ها هم خوب در این حوزه سرمایه‌گذاری کرده‌اند. این حوزه بحث‌های حقوقی و فناورانه داشت که قاعدتاً باید این مسیر پیشرفت ادامه داشته باشد.

فرزین گفت: ما در بانک مرکزی و در نظام بانکی مشکلات بسیار زیادی داریم. اقدامات خوبی انجام شده، اما برای اینکه به بانکداری مرکزی مطلوب برسیم، راه طولانی در پیش داریم. من از منظر بانکداری مرکزی حرف می‌زنم. اول باید بانک مرکزی بتواند از هوشمندی استفاده کند. یکی از مهم‌ترین مسائل و مشکلات ما نظارت است. هوشمندی می‌تواند ما را به سمت نظارت هوشمند ببرد. ما در بانک مرکزی در حوزه نظارت هوشمند مشکل داریم. ما بر بانک‌ها در خصوص قوانین و مقررات و رابطه آنها با مشتریان نظارت دقیقی نداریم. این یکی از معضلات بانکداری مرکزی کشور است. من بر اساس تجربه خودم در حوزه بانکداری می‌دانم خود بانک‌ها هم نظارت دقیقی بر عملکرد خودشان ندارند. ما باید بدانیم چطور می‌شود از دانش هوشمندسازی در توسعه نظارت در بانک مرکزی و نظام بانکی استفاده کنیم.

رئیس بانک مرکزی درباره مسئله رمزارز گفت: در رمزارزها ما سیاستی را از سال‌های قبل در بانک مرکزی تدوین کردیم. سیاست ما این بود که رمزارزها بتوانند به شکل قانونی به صادرات و واردات کمک کنند، اما محدودیت‌هایی در استفاده از رمزارزها در مبادلات داخلی ایجاد شده که متوجه مبارزه با پول‌شویی است. سیاست ما در چهارچوب سیاست‌های بسیاری از کشورهای دنیاست. تولید رمزارز بر اساس مقررات ما امکان‌پذیر است، اما در داخل برای جلوگیری از پول‌شویی مقرراتی وضع کردیم چون شواهدی داریم که در این حوزه مورد استفاده قرار می‌گرفته و مجبور شدیم برخی حساب‌ها را ببندیم چون فهمیدیم از رمزارز برای پول‌شویی استفاده شده است.

او به‌ پیش‌نیازهای حقوقی رمزارز اشاره کرد و گفت: «باید دید آیا ضوابط فعلی برای مدیریت اقتصاد کافی است؟ ما کسب‌وکاری به موضوع نگاه نمی‌کنیم. ما متولی برقراری ثبات در اقتصاد هستیم. در نتیجه هر ابزاری کمک کند، استفاده می‌کنیم؛ اگر نکند استفاده نمی‌کنیم. تیمی در بانک مرکزی تشکیل شده تا در حوزه رمزارز مقررات تنظیم کرده و در اصلاح سیاست‌ها به ما کمک کند.»

الزامات بانکداری هوشمند موفق
عیسی زارع‌پور، وزیر ارتباطات نیز در این مراسم، پنج الزام برای هوشمندسازی را برشمرد و گفت: وزارت ارتباطات در حوزه شبکه، پردازش، حریم خصوصی، اعتبارسنجی و ایجاد و حفظ نیروی انسانی زیرساخت‌ها را فراهم کرده یا درصدد ایجاد زیرساخت است. در زیرساخت شبکه اینترنت ثابت در قعر جدول جهانی هستیم و این نیازمند توسعه اینترنت فیبر نوری است.
وزیر ارتباطات گفت: اتفاقات خوبی افتاده که نویدبخش آینده درخشان در ارتباطات فناورانه کشور است. در اقتصاد دیجیتال باید به سهم ۱۵ درصد برسیم و این یک هدف‌گذاری بسیار مهم برای اقتصاد کشور است. باید ظرفیت و سهم بخش دیجیتال را در اقتصاد افزایش دهیم. کارگروه ویژه اقتصاد دیجیتال در دولت تشکیل شده و اختیارات دولت تفویض شده است و یک هیئت دولت دوم جمع‌وجور ایجاد شده که موانع سر راه اقتصاد دیجیتال را بردارد. کارگروه تاکنون هشت جلسه تشکیل داده و زیرساخت‌های لازم در حال بررسی است. در بودجه سنواتی، دو سال است که بندهایی برای اقتصاد دیجیتال گنجانده شده است. در قانون هفتم توسعه برای اولین‌بار در تاریخ قانون‌نویسی، یک فصل متفاوت برای توسعه اقتصاد دیجیتال داریم . تقریباً چهار تا پنج درصد مواد ۶۴ تا ۶۷ و ۱۰۳ و ۱۰۷ لایحه قانون هفتم توسعه مربوط به این حوزه است. تکالیفی در قانون برنامه هفتم توسعه پیش‌بینی‌ شده و زیرساخت‌ها را برای حرکت به سمت هوشمندسازی پیش‌بینی کرده است.

وزیر ارتباطات یکی از الزامات بانکداری هوشمند را ایجاد زیرساخت‌های شبکه‌ای خواند و گفت: تا زمانی که شبکه‌ای باکیفیت و باسرعت در همه کشور وجود نداشته باشد حرف از بانکداری الکترونیک هم نمی‌شود زد، چه برسد به هوشمندسازی.یکی از رویکردهای دولت این است که زیرساخت را فراهم کنیم که اولین نیازمندی برای هوشمندسازی است. بیش از چهار میلیون خانوار تحت پوشش قرار گرفته‌اند و در ۲۰۰ شهر از ۱۴۰۰ شهر کوچک و بزرگی که در کشور است، این زیرساخت ایجاد می‌شود. حفاری‌ها انجام شده و تا پایان سال پوشش آن به هشت میلیون خانوار می‌رسد. این انقلابی در ارتباطات کشور است و چهره ارتباطات کشور را تغییر می‌دهد و بزرگ‌ترین پروژه تاریخ ارتباطات کشور می‌شود. تصور کنید ۱۴۰۰ شهر باید بسیج شوند و همه کوچه‌ها و خیابان‌ها حفاری شوند تا سرعت بالا برود. در قانون هفتم توسعه این تبدیل به تکلیف شده و تا پایان برنامه این امکان باید به اتصال تبدیل شود؛ یعنی پنج سال آینده باید همه به اینترنت فیبر نوری متصل شوند.

وزیر ارتباطات گفت: نیازمندی دوم، ایجاد زیرساخت‌های پردازشی است. یکی از الزامات هوش مصنوعی این است که در کمترین زمان داده‌های زیادی پردازش شود. در قانون هفتم تکلیف شده با همکاری بخش خصوصی زیرساخت پردازشی لازم ایجاد خواهد شد. در برنامه ما در وزارت ارتباطات در سه‌ نقطه قطب‌های مرکز داده ایجاد شده است. با این زیرساخت‌ها ما می‌توانیم حداکثر استفاده را از هوش مصنوعی در کشور ببریم. برای این داده‌ای که شما در اعتبارسنجی در بانک نیاز دارید، کار بزرگی که در دولت انجام شده، حرکت به سمت دولت هوشمند است. برای این منظور چند اتفاق باید رخ بدهد. برای مثال برای افتتاح حساب نباید نیاز به مراجعه حضوری وجود داشته باشد و نیازی به ارسال هیچ مدرکی نباید باشد. این خدمت در هر ساعتی از شبانه‌روز باید فراهم باشد.

او لازمه اعتبارسنجی غیرحضوری بدون مدرک را دسترسی به دیتای بقیه دستگاه‌ها خواند و توضیح داد: یعنی باید سرویسی باشد که فرد را احراز هویت کند. برای این منظور باید به داده‌های مالیاتی فرد، حتی گاه سوابق اجتماعی فرد در اعتبارسنجی دسترسی وجود داشته باشد. اکنون پایگاه مدارک تحصیلی ایجاد شده و خدمات می‌دهد. در قانون هفتم توسعه تصویب شده که همه دستگاه‌ها سالی ۲۰ درصد از خدمات‌شان را هوشمند کنند. لازمه این کار، لینک شدن دستگاه‌ها با هم است. سال گذشته در مجلس قانونی تصویب شد که مترقی و پیشرفته بود؛ قانون داده و اطلاعات ملی. در این قانون برای اولین‌بار گفته شده اگر دستگاهی نیاز به اطلاعات دستگاه دیگری داشت و آن دستگاه در اختیار قرار ندهد، ضمانت اجرایی دارد و جرم‌انگاری شده است. این باعث شده در یک سال گذشته بسیاری از خدمات آنلاین شود. در مرکز ملی تبادل اطلاعات کشور این خدمات در اختیار دستگاه‌ها قرار می‌گیرد. سال گذشته بیش از هفت میلیارد تراکنش داده داشتیم. هر یک از این تراکنش‌ها یعنی یک مراجعه حضوری و طلب یک مرکز. در قانون هفتم گفته شده این داده‌ها را در اختیار بخش خصوصی هم قرار دهیم.

وزیر ارتباطات گفت: الزام بعدی برای هوشمندسازی این است که مردم خیال‌شان راحت باشد که این داده‌ها مورد استفاده نادرست قرار نمی‌گیرد. ما به‌زودی لایحه حریم خصوصی را به مجلس می‌فرستیم که این مشکل حل شود. الزام دیگر هوشمندسازی، تأمین و حفظ نیروی انسانی است. تک‌تک مدیران محترم بانکی چالش جدی تأمین و نگهداشت نیروی انسانی دارند. این جدی است و باید به آن توجه کرد. در برنامه هفتم توسعه به دولت تکلیف شده که سالی ۱۰۰ هزار تا ۵۰۰ هزار نیروی ماهر در اقتصاد دیجیتال آموزش بدهیم. این الزامات برای گذار از بانکداری الکترونیک به بانکداری هوشمند است. وقتی بانکی می‌تواند بدون مراجعه حضوری افتتاح حساب کند نشان می‌دهد که با همین زیرساخت‌های حقوقی موجود، این کار شدنی است. همه دستگاه‌ها مکلف شده‌اند اگر سرویسی در مرکز ملی اطلاعات ارائه شده، حق گرفتن مدرک به‌ صورت کاغذی یا فایل را برای آن ندارند. شبکه بانکی باید به همین سمت حرکت کند.

او از حوزه بانکی درخواست کرد در پنجره ملی خدمات دولت هوشمند حضور فعالی داشته باشند، چون قرار است همه خدمات دولتی در این درگاه ارائه شود و گفت: ما جزو کشورهای پیشرو در حوزه بانکداری الکترونیک هستیم و بیش از ۹۸ درصد پول ما به صورت الکترونیک تبادل می‌شود. ما باید با همین سرعت جلو برویم و لازم است به فناوری‌های جدید در نظام‌های پرداخت اقبال نشان بدهیم. فین‌تک‌ها یک فرصت برای نظام بانکداری کشور هستند. اینها رقیب نیستند، بلکه شریک نظام بانکداری هستند. بسیاری از خدمات پنجره دولت هوشمند از طریق پلتفرم‌های پیام‌رسان داخلی ارائه می‌شود. اگر بتوانیم خدمات بانکی را هم از طریق پیام‌رسان‌های داخلی ارائه کنیم در تسهیل دسترسی مردم به خدمات بانکی قدم مهمی برداشته‌ایم.
بانکداری هوشمند؛ از خلق ارزش تا امنیت
مهران محرمیان، معاون فناوری‌های نوین بانک مرکزی مروری بر نظام‌های پرداخت فعلی کشور کرد و گفت: رشد و شتاب تراکنش‌ها و اقبال به تراکنش‌های الکترونیک ادامه دارد. در نگاهی به تحقیقات بین‌المللی به این نتیجه رسیدیم که نرخ رشد بازار فناوری مالی در جهان در ۱۰ سال گذشته بالا بوده و تفاوت معناداری با ایران ندارد. همه جای دنیا در حال‌ رشد است. نرخ متوسط درآمدهای خالص فناوری مالی در همه‌جا رشد داشته و در خاورمیانه عدد رشد بیشتر است؛ هرچند اندازه بازار کوچک‌تر است. این حوزه زمینه خوبی برای ورود سرمایه‌گذاران است.

معاون بانک مرکزی با بیان اینکه هوش مصنوعی مهم‌ترین حوزه از نظر بانکداران جهان است، گفت: خوشبختانه به‌طور کلی ما در حوزه داده و زیرساخت در وضعیت خوبی قرار داریم. در حوزه فناوری وضعیت نسبتاً خوب ارزیابی شده و با سیاست‌گذاری خوبی که شده این وضعیت بهتر هم خواهد شد. همین‌ الان شرکت‌هایی که کسب‌وکار اصلی آنها هوش مصنوعی است رو به‌ افزایش است. بانک مرکزی برنامه‌هایی در سال‌های گذشته در این حوزه داشته که در نهایت منجر به خدماتی عملی شده‌است. در سطوح مختلف کاربرد هوش مصنوعی، ما یکسری خدمات پایه داریم. در حوزه خدمات عمومی پایه، مواردی مانند تبدیل متن به گفتار و متن به متن و گفتار به متن چیزهایی است که باید توسعه پیدا کند. بسیاری از افراد الان از اپلیکیشن‌های تبدیل صوت به متن خارجی استفاده می‌کنند که مخاطرات امنیتی دارد. بهتر است نرم‌افزارهای ایرانی به ارائه خدمت بپردازند. بانک‌ها می‌توانند در حوزه تشخیص اشکالات سامانه‌ها و پیش‌بینی روند تعاملات مالی افراد و ارائه خدمات شخصی‌سازی‌شده به افراد از این محصولات استفاده کنند؛ محصولانی که بر مبنای هوش مصنوعی است.

محرمیان به برنامه بانک مرکزی برای ایجاد مدل زبانی اقتصاد پولی و بانکی اشاره کرد و گفت: قصد داریم مقرراتی که توسط ماشین قابل خواندن باشد ایجاد کنیم. بخش‌نامه‌های بانک مرکزی باید قابل خواندن توسط ماشین باشند و به‌صورت خودکار در سامانه‌های حوزه پولی و بانکی اجرا شوند و نیاز به شخص میانجی نباشد که قانون را ترجمه کند. این کار باید به‌صورت خودکار انجام شود.

او خاطرنشان کرد: در بسیاری از حوزه‌های بانکی فاصله زیادی با دنیا داریم و نقطه کلیدی جبران این فاصله، اعتبارسنجی است. مدل جدید اعتبارسنجی دو خصوصیت مهم دارد؛ یکی بحث پوشش است. الان ۳۰ درصد ایرانی‌ها امتیاز اعتباری دارند. با مدل جدید این آمار به ۱۰۰ درصد خواهد رسید. یعنی همه ایرانی‌ها دارای امتیاز اعتباری می‌شوند و با دریافت اعتبار جدید، سقف اعتبارشان افزایش پیدا می‌کند. با استفاده از هوش مصنوعی، دقت سنجش به ۸۸ درصد رسیده است. بهترین‌های دنیا دقت سنجش ۹۴درصدی دارند؛ یعنی فاصله ما با دنیا کم شده است. اما چرا هنوز عملیاتی نشده؟ چون ما مشغول رایزنی برای دریافت مجوز استفاده از اطلاعات دستگاه‌های مختلف بودیم. مثل جریمه‌های راهنمایی و رانندگی، محکومیت‌های قضایی، بدهی‌های مالیاتی، درآمد، دهک‌بندی افراد در سامانه وزارت رفاه برای دریافت یارانه و موارد دیگری که در شبکه بانکی است. چالش‌های این موارد تقریباً برطرف شده و وارد ریزه‌کاری‌های فنی شده‌ایم که با انجام آن به‌زودی شاهد عملیاتی شدن آن خواهیم بود.

محرمیان در مورد بانکداری باز گفت: ما پل ارتباطی بین فین‌تک‌ها و بانکداری ایجاد می‌کنیم و این به خلق ارزش و نوآوری برای مردم می‌انجامد؛ اما مخاطرات امنیتی و حفظ حریم خصوصی افراد و سیاست‌های پولی و مبارزه با پول‌شویی در میان است که باید برطرف شود. ما بنا نداریم در این حوزه مجوز صادر کنیم، بلکه کار ما ایجاد چهارچوب در قالب مقرراتی است که به فعالان این حوزه ابلاغ می‌شود.

وی به آثار اصلاح نظام کارمزد خدمات بانکی اشاره کرد و گفت: در حوزه پرداخت و خریدهای الکترونیک با دستگاه کارت‌خوان، اقدام به ساماندهی کرده‌ایم. هدف ما ایجاد رشد در درآمد بانک‌ها و ورود منابع جدید به اکوسیستم پرداخت کشور بود. الان این اطمینان به حوزه پرداخت به نحوی ایجاد شده که مردم دیگر پول نقد حمل نمی‌کنند و این به دلیل امنیتی است که حوزه‌های ارائه خدمات پرداخت ایجاد شده است.

محرمیان به رمزارز بانک مرکزی با عنوان ریال دیجیتال اشاره کرد و گفت: بسیاری از بانک‌های مرکزی دنیا در حال کار روی این موضوع هستند و ما جزو بانک‌های مرکزی پیشرو هستیم.
چالش‌های امنیت در بانکداری هوشمند بررسی شد
نشست تخصصی «امنیت هوش مصنوعی و چالش‌های پیش رو در بانکداری هوشمند» نیز در نخستین روز همایش با حضور امین مهاجر، مدیر ارشد امنیت اطلاعات بانک مرکزی، محمدحسین متذکر، رئیس اداره مبارزه با جرایم رایانه‌ای پلیس فتا، حسین قرایی، مدیرعامل شرکت امن الکترونیک کاشف و محمدحسام تدین، معاون پژوهشکده امنیت ارتباطات و فناوری اطلاعات برگزار شد.

حسین قرایی مدیرعامل شرکت امن الکترونیک کاشف گفت: وقتی می‌خواهیم یک احراز هویت داشته باشیم یا امضای دیجیتالی، باید حتما تنظیم‌گر داشته باشیم. ما هرکاری کنیم، نتیجه سوءاستفاده از آن را پلیس در ابتدا متوجه خواهد شد، زیرا مرجع تشخیص جرم پلیس است، نه بانک ها. وقتی وارد بانکداری هوشمند می‌شویم، ابتدا نیازمند داده هستیم تا بتوانیم سناریوهای تشخیص داشته باشیم. مهم‌ترین موضوع نیز در این مورد، امنیت داده است. این در حالی است که بیشتر دیتاسنترهای کشور آسیب‌پذیر است لذا ما باید درباره امنیت داده‌ها تدابیر مناسبی اتخاذ کنیم. باید در بحث بانکداری هوشمند متوجه زنجیره ارزش آن هم باشیم لذا نیاز به آموزش کامل داریم تا بتوانیم قادر به تشخیص و پیشگیری و بحث های مشابه شویم.

محمدحسام تدین، معاون پژوهشکده امنیت ارتباطات و فناوری اطلاعات نیز گفت: آمریکا، انگلیس و هنگ‌کنگ که هاب مالی دنیا هستند بارها تحت حملات سایبری قرار گرفته‌اند و هزینه خسارات ناشی از حملات سایبری به بیش از یک هزار میلیارد دلار رسیده است. براساس مطالعات صورت‌گرفته، سرمایه‌گذاری در کسب‌وکارهای دیجیتال بر امنیت سایبری در دنیا پیشی گرفته و این موضوع باعث ایجاد چالش‌های بسیاری شده است. در سال ۲۰۲۲ شکاف بین نیروی متخصص در حوزه امنیت سایبری با حوزه کسب‌وکارهای دیجیتالی افزایش یافته و به بیش از ۳ میلیون نفر رسیده است چون در کشورهای پیشرفته دستمزدهای بهتری به کارشناسان امنیت سایبری پرداخت می‌شود به طوری که این امر باعث ایجاد شکاف بزرگ‌تر در کشورهای دیگر ازجمله ایران و حتی چین شده است. در دنیا سرمایه‌گذاری بر روی حوزه امنیت سایبری ابری و هوشمندسازی افزایش یافته است. این در حالی است که ما در ایران حتی آمار درستی درباره تعداد کارشناسان و متخصصان امنیت سایبری نداریم و به طراحی رشته‌های دانشگاهی مورد نیاز کشور و کسب‌و‌کارها در زمینه امنیت سایبری نیازمندیم.

محمدحسین متذکر، رئیس اداره مبارزه با جرایم رایانه‌ای پلیس فتا تهران بزرگ، نیز در سخنانی اظهار داشت: در هشت‌ماه نخست امسال بیش از ۱۲ هزار مالباخته به پلیس فتا مراجعه کردند که دچار برداشت غیرمجاز از حساب‌شان شده بودند، لذا تامین امنیت در بانکداری هوشمند بسیار مهم است و تعامل پلیس با سازمان‌ها و دستگاه‌های دخیل در تامین امنیت را می‌طلبد چرا که در صورت تحقق این تعامل، ذینفع اصلی مشتریان و سپرده گذاران شبکه بانکی خواهند بود. مهم‌ترین استراتژی امنیت سایبری باید بر مبنای آموزش از سنین پایین باشد زیرا کودکان از سنین بسیار پایین به ابزارهای هوشمند و... در حوزه فضای سایبر دسترسی دارند، لذا آگاهی‌رسانی درباره مخاطرات و آسیب‌های این فضا باید هدفمند و اصولی ارائه شود. در مورد نشت داده‌ها، برخی از کسب‌و‌کارها در برخورد با این رخداد سایبری به جهت حفظ برند و حیات کسب‌و‌کار خود بدون اطلاع‌رسانی قانونی مبادرت به پرداخت حق‌السکوت می‌کنند و پس از ادامه‌دار بودن مطالبات مجرمانه و حتی افشا شدن اطلاعات کاربران خود پس از گذشت چندین‌ماه اقدام به اطلاع‌رسانی می‌کنند که در این صورت اقدام ضربتی برای آنها متصور نخواهد بود. شهروندان در صورت مواجه شدن با هرگونه رخداد سایبری نظیر سرقت‌های اینترنتی می‌توانند در هر ساعت از شبانه‌روز با مراجعه حضوری به همکاران مرکز فوریت‌های سایبری پلیس فتا نسبت به دریافت خدمات و امداد سایبری مورد نیاز خود اقدام کنند. در راستای ارتقا امنیت در بانکداری هوشمند نیازمند ایجاد رگولاتوری مختص به جهت ایجاد سامانه احراز هویت قوی چند‌مولفه‌ای هستیم و هوشمندی در بانکداری زمانی تحقق خواهد یافت که به‌واسطه تکنیک‌های یادگیری ماشین، ابزارهای تحلیل هوشمندانه و نرم‌افزاری، سناریوهای مجرمانه به‌عنوان یک دانش اولیه مورد تحلیل و بررسی قرار یگیرند و به محض مشکوک شدن به فرایند انجام یک تراکنش، طی اقدام سیستماتیک ضربتی از وقوع یافتن تخلف سایبری با تکیه بر هوشمندی سیستم جلوگیری به‌عمل آید.

دهمین همایش بانکداری الکترونیک و نظام‌های پرداخت از دیروز، 29 آبان‌ماه 1402، با موضوع «گذار به بانکداری هوشمند» در مرکز همایش‌های بین‌المللی صداوسیما آغاز شد و امروز نیز با برگزاری کارگاه‌ها و نشست‌های تخصصی متعدد در حال برگزاری است.