مروری بر گذشته‌ها: خداحافظی با خالق ایمیل

درگذشت ری تاملینسون، خالق ایمیل باعث شد تا به این فکر بیفتیم که صفحه روزگار را ورق زده به عقب بازگردیم و گفت‌وگویی اختصاصی با وی را که در واقع تنها گفت‌وگوی او با یک رسانه فارسی زبان داخلی بود، بار دیگر پیش روی خوانندگان قرار دهیم؛ این گفت‌وگو پیش از این در شهریور ۱۳۸۴ در ماهنامه شبکه با عنوان «نشانه‌ای بر تارک دنیا» منتشر شد. 

به گزارش افتانا (پایگاه خبری امنیت فناوری اطلاعات)، زمانی كه با فشردن یك دكمه، یك ایمیل در كمتر از یك ثانیه سراسر دنیا را می‌نوردد و به مقصد می‌رسد، شاید باوركردن این مطلب سخت باشد كه برای رد و بدل نخستین پیام الكترونیك بین دو كامپیوتر كه در كنار یكدیگر نیز قرار داشتند، تلا‌ش زیادی صورت گرفته‌است! و شاید این علا‌مت؛ آن‌قدر عادی شده‌است كه فراموش كرده‌ایم، تا سی سال قبل نشانه‌ای كه اكنون برابر و معادل با ایمیل، اینترنت، و ... فرض می‌شود، وجود نداشته‌است. بیش از سی سال قبل، ریموند تاملینسون، نخستین ایمیل را از طریق چیزی شبیه ماشین تحریر تایپ كرد و روی شبكه‌ای فرستاد كه به مثابه یك واسطه، چند كامپیوتر محدود را به هم متصل می‌کرد. این كامپیوترها در كنار یكدیگر بودند؛ اما این موفقیت چنان اهمیتی داشت كه به‌سرعت فراگیرشد و در اندك زمانی، همه كسانی كه به‌نحوی به شبكه آرپانت متصل بودند، شروع به ارسال پیام‌هایشان كردند. پدیدآورنده ایمیل هم نمی‌دانست كه اهمیت این نوآوری تا چه حد است و قطعاً پیش‌بینی نمی‌كرد روزی ایمیل، اسباب دردسر بسیاری می‌شود؛ زیرا بهترین وسیله برای ارسال ویروس، اسپم، جاسوس‌افزار و... همین ایمیل است. 

باری، این‌بار پس از چیزی حدود چهار ماه مذاكره و گفت‌وگو، موفق شدیم مصاحبه‌ای اختصاصی را با تاملینسون ترتیب دهیم. البته انجام دادن این مصاحبه بدون مساعدت Michael Bourne، مسئول روابط عمومی شركت Mullen كه زحمت تمامی ارتباطات را تقبل كرد، مسیر نمی‌شد كه در همین جا از ایشان مجدداً تشكر می‌كنیم و شما را به خواندن این گفت‌وگو دعوت می‌کنیم. 

سؤال اول را این‌گونه آغاز می‌كنم: ایمیل چگونه متولد شد؟
در پاییز سال ۱۹۷۱، وقتی كه اولین برنامه ارسال ایمیل را نوشتم.

چگونه به فكر نوشتن برنامه‌ای به این منظور افتادید؟
این فكر از زمانی در من به وجود آمد كه روی یك برنامه نرم‌افزاری كارمی‌كردم. این برنامه قرار بود پیام‌هایی را به سایر كاربران آن كامپیوتر برساند. من روی یك كامپیوتر اشتراك زمانی كار می‌كردم. آن كامپیوتر هم با استفاده از برنامه‌ دیگری، فایل‌هایی را روی شبكه آرپانت، شبكه‌ای كه منجر به پیدایش اینترنت شد، منتقل می‌كرد. درواقع من این دو فكر، یعنی ارسال پیام و ارسال فایل را با یكدیگر تركیب كردم و سعی كردم ایمیل را همانند یك فایل از یك كامپیوتر به كامپیوتر دیگری بفرستم. البته بهتر است این موضوع را هم بگویم كه در سال ۱۹۷۱ كه من به‌عنوان مهندس، در شركت Bolt Beranek and Newman یا BBN كار می‌كردم (و هنوز هم آن‌جا شاغل هستم)، آن شركت برنده قرارداد ایجاد شبكه آرپانت شد. قرار بود آرپانت شبكه‌ای باشد كه از طریق آن دانشمندان و متخصصان به‌وسیله كامپیوتر با یكدیگر در ارتباط باشند.

اولین emailها چگونه فرستاده شدند؟ آیا ارسال ایمیل در آن موقع فقط جنبه شخصی داشت؟
طرز استفاده از ایمیل به‌سرعت توسط كسانی كه به كامپیوترهای متصل به شبكه آرپانت دسترسی داشتند، تغییر یافت. در آوریل ۱۹۷۲ اولین پروتكل رسمی برای ارسال ایمیل روی شبكه تدوین شد. طبیعی است كه نخستین كاربردهای ایمیل با امور بازرگانی و كاری مرتبط بود، مثلاً تنظیم قرار یك جلسه یا پرسیدن سؤالات فنی؛ اما به‌سرعت مشخص شد كه ایمیل می‌تواند شخصی نیز بشود، برای پرسیدن سؤالات غیرفنی نیز به كار رود و خلاصه به‌خاطر كاربرد آسانی كه دارد، می‌تواند جهت استفاده‌های عمومی به‌كار گرفته شود.

آیا می‌توانم بگویم كه بین استفاده‌های اولیه از ایمیل و استفاده‌هایی كه امروز از آن می‌شود، تفاوتی حاصل شده است؟
نخستین كاربردها نیز چندان متمایز از كاربردهای امروزی نبودند. البته به‌دلیل اندك بودن پهنای باند، فقط پیام‌های متنی قابل تبادل بودند و نامه‌ها همانند امروز مملو از چیزهای مختلف و انواع ضمایم نبودند؛ درنتیجه متن اصلی نامه‌ها را چیزهایی مانند سؤالات فنی، دریافت اطلاعات، اعلان‌های مختصر، تغییر ساعات جلسه و چیزهایی از این دست تشكیل می‌دادند.

ممكن است به‌طور مختصر نحوه كاركرد و چگونگی ارسال نخستین ایمیل را بیان كنید؟
بله. من دو نرم‌افزار داشتم. یكی از آن‌ها به نام SNDMSG وظیفه ارسال پیام از كامپیوتر مبدا را به دیگر كاربران مستقر روی همان كامپیوتر برعهده داشت. نرم‌افزار دیگری نیز به نام CPYNET می‌توانست فایل‌ها را از طریق شبكه به كامپیوترهای دیگری ارسال كند. پیام‌ها در یك فایل كامپیوتری، (مثلاً همان صندوق‌پستی امروزی یا mailbox) ذخیره می‌شدند تا كاربر همان كامپیوتر بتواند پس از login ‌كردن، آن‌ها را مطالعه كند. من فكر كردم كه اگر بتوان پیام‌های كاربران را با تركیبCPYNET و SNDMSG به كاربران كامپیوترهای دیگر رساند، كار جالب و مفیدی انجام شده است و این كار را انجام دادم. برای جدا كردن نام كامپیوتری كه كاربر دیگر روی آن واقع است، از نام كاربری كه اكنونlogin كرده نیز از علامت @ استفاده کردم. سپس این برنامه‌ها پیشرفت بیشتری كردند و می‌توان گفت در حال حاضر تنها چیزی كه از ایمیل اولیه باقی مانده، همین علامت @ است.

آیا نوشتن این نرم‌افزار، نخستین پروژه شما بود؟
خیر. من قبل از آن در حدود چهار سال و نیم در شركت BBN كار می‌كردم و روی پروژه‌های دیگری نیز فعالیت داشتم.

آیا همه نرم‌افزار ارسال ایمیل را خودتان كدنویسی كردید؟
اگر چه برنامه‌هایی كه گفتم از قبل موجود بودند، ولی من هم برنامه را از ابتدا نوشتم. البته بعداً برای اینكه آن را به‌سرعت با پروتكل رسمی جایگزین كنم از كمك همكارانم استفاده كردم.

فكر می‌كنید اكنون چه تعدادی از مردم از ایمیل استفاده می‌كنند؟
نمی‌دانم. شاید هیچ‌كس رقم دقیق آن را ندارند. شاید چیزی در حدود چند صد میلیون؛ ولی بعید می‌دانم كه در حد چند میلیارد باشد.

آیا شما استفاده از كلمه email را برای ارسال پیام روی شبكه، پیشنهاد كردید؟
در واقع تا چند سال پس از ابداع ایمیل، كسی به آن email نمی‌گفت. ما فقط به آن، پیام (message) می‌گفتیم. بعد از چند سال، بعضی از مردم به ارسال پیام روی شبكه، نامه‌الكترونیكی یا Electronic mail گفتند؛ یعنی می‌خواستند مشخص كنند كه نامه را از طریق شبكه می‌فرستند، نه از طریق كاغذ و پست معمولی. این عنوان سپس مختصر شد و به‌صورت email درآمد. 

چطور شد كه از علامت @ استفاده كردید؟
ببینید، من در آن موقع به‌دنبال كاراكتری روی صفحه كلید بودم كه نام كاربر را از نام كامپیوتر مجزا كند. من یك كاراكتر منفرد و خاص می‌خواستم تا آدرس فرستنده را از متن نامه متمایز كند و خواننده نامه به آسانی آن را تشخیص دهد. در ضمن كاراكتری می‌خواستم كه از آن در اسامی افراد استفاده نشده باشد. برای همین، نمی‌خواستم مثلاً از خط فاصله یا چیزهایی شبیه آن استفاده كنم. علامت؛ واجد هر دو ویژگی بود. همچنین @ را در انگلیسی at-sign یا Commercial at می‌خوانند كه می‌توانست به این معنی باشد: «كاربری روی آن كامپیوتر (User at computer)
همچنین در همین جا لازم است در مورد یك اشتباه رایج توضیح دهم. همان‌گونه كه گفتم من به‌دنبال علامت مناسبی روی صفحه كلید بودم و آن را پیدا كردم. حال آن‌كه بعضی از مردم اشتباهاً تصور می‌كنند كه علامت @ را من ابداع كرده‌ام. در حالی كه قبلاً وجود داشت و فقط من از آن استفاده كردم.

آیا متن نخستین ایمیل ارسالی خودتان را به یاد دارید؟
آن متن را دقیقاً به‌خاطرندارم، ولی موضوع آن توضیحی بود كه درباره علامت نوشته و كاربرد آن را توضیح داده بودم.

اكنون ایمیل به قلب اینترنت و شبكه تبدیل شده است. چه زمانی شما متوجه شدید كه ایمیل در واقع جریان عظیمی را به‌راه انداخته است؟
شاید تا سال ۱۹۹۴ من ایده‌ای در این مورد نداشتم و قطعاً روزی كه نخستین ایمیل را فرستادم به این موضوعات فكر نمی‌كردم، اما از ۱۹۹۴ به بعد كه شبكه‌ها و اینترنت به‌سرعت گسترش یافتند، متوجه شدم كه ایمیل می‌تواند چه نقش بزرگ و مؤثری داشته باشد.

شما خودتان چقدر از ایمیل استفاده می‌كنید و ایمیل چقدر زندگی شما را تغییر داده است؟
استفاده من از ایمیل هم همانند مردم دیگر است. اما می‌توانم بگویم كه ایمیل از دو جنبه زندگی من را تغییر داده است: نخست آن‌كه روش كاری من و ارتباط با دیگران را عوض كرده است؛ همان‌گونه كه زندگی بسیاری از مردم دنیا را عوض كرده است. دیگر آن‌كه از این بابت موردتوجه واقع شده‌ام و كاری انجام داده‌ام كه زندگی دیگران را عوض كرده است؛ اما این قضیه باعث تغییر شخصیت یا باورهای من نشده است.

بسیاری از مردم، ابداع شما را هم‌سنگ پیدایش صنعت چاپ یا اختراع تلگراف می‌دانند؛ زیرا آن ابداعات هم نحوه ارتباطات را متحول كردند. نظر شما در این‌باره چیست؟
این مقایسه بسیار جالب است؛ اما در دنیایی كه فناوری به‌سرعت تغییر می‌كند و نوآوری‌ها یكی بعد از دیگری از راه می‌رسند، ایده‌های خوب به‌سرعت با ایده‌های بهتر جایگزین می‌شوند شاید دشوار باشد كه بتوان این موارد را با یكدیگر مقایسه كرد؛ زیرا آن ابداعات مدت‌های طولانی پابرجا بودند و باعث تغییرات گسترده و شگرفی در تاریخ بشریت شدند. من ابداعی كردم كه نحوه ارتباطات را تغییر داد ولی نمی‌توانم بگویم كه همانند تلگراف یا چاپ بوده است. البته بهتر است که دیگران در این مورد قضاوت كنند.

پیش‌بینی شما در مورد آینده ایمیل چگونه است؟
خیلی ساده بگویم كه نمی‌دانم چه اتفاقی خواهد افتاد، اما شاید ایمیل به‌عنوان یكی از مشخصه‌های فردی ما شناخته شود. ضمن آن‌كه باید پروتكل‌های ارسال ایمیل را برای مبارزه با اسپم‌ها و هرزنامه‌ها و سایر موارد مزاحم بهینه كرد. در ضمن، افزایش پهنای باند شبكه‌ها می‌تواند ایمیل را به یك رسانه تبدیل كند.

آینده ویروس‌هایی را كه از طریق ایمیل منتشر می‌شوند چگونه ارزیابی می‌كنید؟
ویروس‌های كامپیوتری شباهت زیادی به ویروس‌های بیولوژیكی دارند. من فقط می‌دانم كه همان‌گونه كه ویروس‌های واقعی برای انتقال یافتن به یك محیط (مانند هوا) احتیاج دارند، ایمیل نیز بستر بسیار مناسبی برای انتشار ویروس‌های كامپیوتری است و فكر نمی‌كنم در كوتاه‌مدت بتوان با انتشار ویروس‌ها از طریق ایمیل مبارزه كرد. به هر حال ویروس‌ها طی این سال‌ها به‌نحو مناسبی با بستر ارتباطی خود، یعنی ایمیل و پروتكل اینترنت، تطبیق یافته‌اند.

به‌عنوان آخرین سؤال بفرمایید كه در حال حاضر روی چه پروژه‌هایی كار می‌كنید؟
پروژه‌ای كه اكنون روی آن كار می‌كنم استفاده از شبكه برای گردهم‌آوردن اعضای یك تیم كاری در یك فضای مجازی است. به‌نحوی كه بتوانند به‌سادگی از یكدیگر بیاموزند، با هم تعامل داشته باشند و دانسته‌هایشان را تبادل كنند. پروژه دیگری هم در دست دارم. آن پروژه مربوط به آزمودن این فكر است كه آیا می‌توان از شبكه برای بهینه‌كردن برنامه‌ریزی‌های لجستیك استفاده كرد یا خیر؟ یعنی بتوان ارتباطات و حركت‌های افراد و تجهیزات را به‌نحوی بهینه كرد كه هزینه‌ها كاهش یابد و افراد و تجهیزات در زمان مناسب در محل خودشان قرار بگیرند.